Emocje – sprzymierzeniec czy przeciwnik?

Stany emocjonalne różnią się od procesów myślowych i jest na to wiele dowodów. Przy uszkodzeniu pewnych części mózgu zarówno ludzie, jak i zwierzęta tracą zdolność emocjonalnej oceny postrzeganych sytuacji, choć nie tracą samej zdolności postrzegania zmysłowego i odwrotnie – mogą coś odczuwać, choć nie pamiętają dlaczego (kiedy i gdzie). Mózg potrafi ocenić emocjonalnie konkretny bodziec zanim jeszcze przejedzie on obróbkę w świadomości. W ten sposób dużo szybciej reagujemy na bodźce, które powodują nasz dyskomfort psychiczny.

Procesy myślowe przebiegają dowolnie, tj. bodziec nie pociąga za sobą określonej reakcji. Informacje są po prostu przetwarzane, a następnie wybierany jest właściwy sposób reakcji. Natomiast bodźce podpadające pod ocenę emocjonalną, raz wyuczone, przebiegają niemal automatycznie. Dzieje się tak dlatego, iż z oceną emocjonalną powiązane są silnie reakcje fizjologiczne, natomiast z myślami nie. Nie można w konsekwencji pytać ludzi owładniętych emocjami tylko o to, co działo się w ich umysłach, lecz przede wszystkim – jak reagował ich organizm, co dopiero wtórnie staje się przedmiotem świadomej refleksji.

Mózg a emocje

Procesy myślowe w wymiarze anatomiczno-strukturalnym mózgu związane są przede wszystkim z korą nową (neocortex), a w szczególności z jej płatami czołowymi. Stany emocjonalne związane są zaś z ośrodkami podkorowymi mózgu oraz z pozostałą częścią autonomicznego układu nerwowego (obwodowego). Okazuje się, iż płaty czołowe nie posiadają wielu połączeń nerwowych z podwzgórzem oraz innymi częściami mózgu łączonymi tradycyjnie ze stanami emocjonalnymi i nie mają stąd nad nimi bezpośredniej kontroli.

Bardzo ciekawym zagadnieniem w badaniu emocji była próba ustalenia ich listy. Ta lista miała zawierać przede wszystkim tzw. emocje podstawowe. Prowadzone były badania pośród wielu różnych grup ludzi na świecie – od tradycyjnych aż do wysokorozwiniętych. Za podstawę badania służyło mimiczne wyrażanie emocji. Jednym z pionierów tych badań był S. Tomkins, który podał listę ośmiu emocji podstawowych: zdziwienie, zainteresowanie, radość, wściekłość, strach, odraza, wstyd oraz udręka. P. Ekman opracował potem krótszą listę emocji: zdziwienie, szczęście, złość, strach, odraza oraz smutek. Inną drogą poznania emocji – oprócz mimiki twarzy – jest analiza słów, jakimi je wyrażamy.

Skoro mówi się o emocjach podstawowych, to czy istnieją też emocje niepodstawowe? C. Izard odpowiada twierdząco. Na przykład niepokój jest jego zdaniem kombinacją strachu oraz winy. Emocje niepodstawowe powstają w wyniku „mieszania” emocji podstawowych. Trzeba jednak zaznaczyć, że nie wszystkie emocje podstawowe dadzą się łatwo połączyć – jak radość i strach. Emocje niepodstawowe są specyficznie ludzkie, podczas gdy podstawowe dzielimy z innymi zwierzętami. Dzieje się tak dlatego, że emocje złożone otrzymują jeszcze komponentę umysłową. R. Lazarus wymienia wśród emocji specyficznie ludzkich dumę, wstyd oraz wdzięczność.