Tajemnice umysłu, tajemnice… lęku. To nie to samo co strach
Jak powstają zaburzenia lękowe i czym lęk różni się od strachu?
Zaburzenia lękowe powstają wtedy, gdy mózgowy układ strachu „wymyka się spod kontroli kory mózgowej”, która w normalnych warunkach jest w stanie hamować przesadne reakcje. Strach oraz lęk rodzą praktycznie jednakowe reakcje organizmu na pojawiające się przynajmniej potencjalne zagrożenia. Różnica między nimi polega na tym, iż strach związany jest z zagrożeniem pochodzącym z zewnątrz organizmu, natomiast lęk jest odpowiedzią na bodźce wewnętrzne.
Czasem strach może przerodzić się w lęk, gdy nie istnieje możliwość tradycyjnej reakcji jak ucieczka albo atak. Zarówno lęk jak i strach są normalnymi reakcjami człowieka, a stają się patologiczne dopiero wtedy, gdy ich nasilenie oraz nieustępliwość uniemożliwiają normalne funkcjonowanie.
Jedną z najbardziej popularnych teorii na temat genezy zaburzeń lękowych jest teoria uczenia się w kluczu wydarzeń traumatycznych. Wynikałby stąd prosty wniosek, że lęku można się także oduczyć – tj. przywrócić kontrolę kory mózgowej na ciałem migdałowatym. I tak, i nie. Niestety wygaszanie reakcji lękowych nie jest tak łatwe, jak ich uczenie się, a odpowiedzialne są za to mechanizmy mózgowe, które bardzo silnie zapamiętują sytuacje lękowe oraz schematyczny sposób reagowania na nie.
Niekiedy jednak nie pamiętamy żadnych wydarzeń stresowych, a mimo to odczuwamy lęk. Odpowiedź na tę kontrowersję dały badania pamięci związanej z hipokampem, które pokazały, iż w warunkach mocnego stresu system pamięci oparty na hipokampie ulega uszkodzeniu, co skutkuje „niepamiętaniem” wydarzenia traumatycznego. Odpowiedzialne za to są hormony sterydowe (kortyzol) uwalniane przez korę nadnerczy w sytuacjach podwyższonego stresu.
Za wydzielanie tych hormonów jest odpowiedzialne ciało migdałowate, do którego w pierwszym rzędzie docierają alarmujące bodźce. Z drugiej strony hipokamp wysyła sygnały do kory nadnerczy oraz przysadki mózgowej, w celu zmniejszenia wydzielania kortyzolu. Hormony stresowe są potrzebne we krwi w sytuacjach stresowych, ale konieczne jest zachowanie odpowiedniej ich proporcji, co jest regulowane w swoistego rodzaju dialogu pomiędzy ciałem migdałowatym a hipokampem.
Okazuje się też, że mimo pewnych udanych prób wygaszania lekowych reakcji emocjonalnych, nie jest możliwe ich całkowite wyeliminowanie – można je porównać do wypalonego piętna. W języku mózgu znaczy to, że zapisy dokonane w ciele migdałowatym są nieusuwalne i kolejne sytuacje stresowe mogą te zapisy na nowo wywołać na światło dzienne.
Jest to wiadomość i dobra i zła. Z jednej strony takie funkcjonowanie mózgowego układu strachu chroni nas przed niebezpieczeństwami, ale z drugiej, jeśli już dokonało się nieadekwatne warunkowanie, człowiek musi płacić dość wysoką cenę za tę niezwykłą skuteczność układu strachu. Spotykana często gwałtowność reakcji lękowych wiąże się prawdopodobnie z istniejącymi bezpośrednimi połączeniami ciała migdałowatego z mózgowymi strukturami podkorowymi, niedostępnymi dla świadomej kontroli.
Psychoterapia polega między innymi na przywróceniu świadomej kontroli nad automatycznymi reakcjami ciała migdałowatego (podejście psychodynamiczne), albo na tworzeniu nowych, przeciwnych lękowym wzmocnień synaptycznych (podejście behawioralne). Natomiast leki przeciwlękowe z grupy benzodiazepin (np. relanium) powodują hamowanie reakcji lękowych dzięki uwolnieniu większej ilości kwasu GABA podnoszącego próg reaktywności na bodźce stresowe.
